جامعه پویا-با بالا رفتن آمار مبتلایان به ویروس کرونا به نظر می رسد این مسأله در حال عادی شدن برای مردم است و این خود یک زنگ خطر برای حیات بشر است. در این میان نمی توان به نقش رسانه ها در بالا بردن و ایجاد حساسیت به مردم برای رعایت بیشتر پروتکل های بهداشتی اشاره نکرد.
شفقا نوشت: عذرا فراهانی فعال رسانه ای و دانشجوی دکتری فرهنگ و ارتباطات معتقد است،آنچه در حال حاضر برای رسانه حایز اهمیت است، برنامه ریزی برای ادامه این وضیعت و سازگاری با کرونا و ورود به دوران پسا کرونا است. در باره کرونا هر آنچه تاکنون باید، گفته شده است. باید به مردم آموزش داد که چگونه با این موضوع کنار بیایند و در واقع با آن زندگی کنند. فارغ از بحث سرگرمی، باید برای معیشت آنها و کسب درآمد خانگی آموزش داد.
ابتدا می خواهیم نگاهی به وضعیت رسانه ها در انعکاس اخبار کرونا داشته باشیم، آیا می توان در بازتاب اخبار این ویروس به رسانه ها نمره قبولی داد؟
آنچه مسلم است مردم در شرایطی اپیدمی یا پاندومی کرونا را پشت سر می گذارند که عوامل بسیاری در عدم توجه‌شان نسبت به این خطر مرموز دخیل و تاثیر گذار است. پیش از پرداختن به این پرسش نمی توان از تصمیم‌گیری نا متوازن و نا متعادل دولت و بخش‌های مختلف بدنه حکومت در این روند غافل بود. وزارتخانه بهداشت حرفی می زند و وزارتخانه موازی آن حرف دیگری، درست خلاف جهت تصمیم این وزارتخانه ابلاغ می کند. یکی حضور در دسته‌های سینه زنی محرم را لغو می‌کند و بنا به فرموده‌ی رهبری و آنچه از سخنان ایشان برداشت شده است، طرح نو در انداختن را با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشنهاد می‌کند. کمی بعد گروهی دیگر به میدان می آیند و با تندی نظر کارشناسی وزارتخانه مسئول را رد و تصمیم‌های حیاتی آن را تحت الشعاع قرار می دهد. یک روز کنکور لغو می‌شود و در رسانه‌ها اعلام می‌شود روز دیگر تصمیم بر برگزاری گرفته می‌شود …از این دست مثال ها زیاد است. در واقع تصمیم هایی که باعث سردرگمی مردمی‌ست که در شرایط بد اقتصادی نمی دانند بالاخره باید این موضوع حیاتی را جدی بگیرند یا نه.
چنین تزلزلی در تصمیم‌گیری‌های کلان به جهت روانی نتیجه‌ای جز تزلزل در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی را در پی نخواهد داشت. برآیند چنین مسیری از سمت جامعه چنین تعبیر و تفسیر خواهد شد که حتما موضوع آنقدر‌ها هم مهم نیست .. درباره پرداخت رسانه ها به کرونا، قبل از هر چیز باید از سپهر رسانه ای ایران آغاز کنیم. سپهر رسانه ای در ایران شامل تلویزیون، رادیو، مطبوعات، سایت و شبکه های اجتماعی است. در این سپهر رسانه‌ای، مطبوعات به عنوان یک ابزار ارتباطی به دلایل مشخصی نقش بسیار کمرنگی در ایفای وظایف خود، داشته اند. پس بهتر است همین جا روشن شود که منظور از رسانه مورد نظر شما احتمالا، رسانه ای غیر از مطبوعات است.
فکر می کنید دلیل چنین اتفاقی چیست؟! چرا مطبوعات به این وضعیت دچار شده اند؟
مطبوعات در چند سال اخیر به خاطر عدم رقابت با سایر ابزار ارتباطی، برخوردهای قضایی، خودسانسوری، بحث گرانی کاغذ ناشی از نوسانات ارز وسرانجام بحران کرونا، گویی در حالت کما قرار گرفته است. از همان ابتدای شیوع کرونا نحوه فعالیت رسانه‌ها متفاوت شد. روزنامه‌ها رسمیت خودشان را از دست دادند و صدا و سیما ،خبرگزاری‌ها، سایت‌ها و فضای مجازی اخبار را تحت پوشش قرار دادند.برای نشان دادن یکی ازعلایم این کما، توجه تان را به توقیف اخیر روزنامه «جهان صنعت»، به خاطر درج سخنان یک فرد مسئول در باره کرونا جلب می کنم. ازمطبوعاتی که در حال حاضر بی رمق گشته، تعداشان روز به روز کمتر و تیراِژشان تبدیل به یک تراژدی شده و به جای آگاهی رسانی، هر روز روزنامه نگاران را تعدیل می کند، چه انتظاری می توان داشت؟ (همینجا ذکر یک لطیفه را ضروری میدانم که بیانش خالی از لطف و دور از بحث نیست.می گویند پدر کسی مرد. میهمانها برای سرسلامتی و تسلیت سراغ او می رفتند.در این میان یکی از دوستان پدر نزدیک شد و رو به پسر گفت: خدا رحمت کند پدر فرهیخته‌ات را…او مرد دانایی بود.حرفهای خوبی میزد و پندهای خوبی می گفت.پسر گفت: کسی هم گوش میکرد؟مرد گفت: تا جایی که می دانم خیر…پسر گفت رحمت کند رفتگان شما را…اینجور که شما می گویید،پدر حرف مفت میزده!!)
حالا اگر مطبوعات خودش را به آب و آتش بزند اما، کسی اهمیتی ندهد چه فایده‌ای دارد. وقتی نقش مطبوعات عملا از سپهر رسانه‌ای کشور رفته رفته رنگ می‌بازد، می‌توان پاسخ را در وهله اول به عملکرد صداوسیما و سپس فضای مجازی محدود کرد.
با این اوصاف،عملکرد این رسانه ها در این باره چگونه بوده است؟
در دنیا هیچ بحرانی بدون حضور موثر رسانه‌ها حل شدنی نیست و بحران کرونا هم مستثنی از این قاعده نخواهد بود. مهم ترین وظیفه یک رسانه در زمان بحران، اطلاع رسانی دقیق وشفاف، به موقع، ارایه آمارهای صحیح و نحوه درست برخورد با موضوع بحران است که باید از طریق ساده سازی اطلاعات صورت بگیرد. با توجه به گسترش و همگانی بودن موضوع، برای جلوگیری از سردرگمی مردم و پذیرش و صحت سنجی آن، رسانه ملی هر کشور باید با برنامه ریزی هدفمند، مسئولیت محوله را به خوبی به سرانجام برساند. متاسفانه رسانه ملی ما نتوانست نمره بالایی در این زمینه کسب کند. این رسانه طی چند ماه گذشته با افت های زیاد و خیزهای کمی حرکت کرد و نتوانست نسبت به خواست ها و نیازهای مردم پاسخگو باشد و همه ما شاهد بودیم چگونه در اوج این بیماری ناشناخته، مدیریت رسانه در اختیار شبکه های اجتماعی و ماهواره های فارسی زبان افتاد و چه بسیار اخبار فیک،جعلی و ناامید کننده در سطح جامعه خودنمایی کرد.
شاید بد نباشد برای ارزیابی عمکرد رسانه در قبال کرونا، به گزارش دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش‌های مجلس اشاره کنم؛«در نحوه مواجهه با مخاطره اخیر، صدا و سیما در دو عنصر سطح جدیت آسیب و احتمال آن مداخله بسیاری داشت. در چین اولین اعلام تشخیص کرونا در تاریخ ۱۰ دی و اولین فوتی حدود ۱۰ روز بعد از آن بود. ایران درگیر با ترور شهید حاج قاسم سلیمانی بود و درگاه خبر نسبت به این موضوع چندان حساس نبود، زیرا صدا و سیما و رقبایش تماماً بر ماجراهای پس از ترور شهید سلیمانی متمرکز بودند. همچنین سازمان توان ذهنی اش مصروف خارج کردن جامعه از سرشکستگی و ترمیم اعتماد به مجموعه دستگاه ها برای حضور در راهپیمایی ۲۲ بهمن و انتخابات مجلس بود. این سازمان برای تشخیص نحوه ورود به این ماجرا، مثل وزارت بهداشت و مراکز علمی ـکه برای تشخیص خطر متکی به آنهاست ـ به علت ناشناخته بودن کووید ۱۹، ارزیابی صحیحی از این دو عنصر نداشت. عواملی همچون تعداد کشته شدگان، مبتلایان، کشورهای درگیر، ناشناخته بودن، آسانی و سختی مقابله با شیوع آن، نامشخص بودن اقدامات درست به خصوص در زمینه قرنطینه، میزان آمادگی کشور برای مقابله و به ویژه اختلافات درونی و… همگی نمودهای رسانه ای برای ساخته شدن دو عنصر جدیت آسیب و احتمال مبتلا شدن به بیماری در افکار عمومی است. این نمودها از صافی های ذهنی مرتبط با شایستگی نظام سیاسی می گذرند و ادراک از مخاطره را می سازند. همچنین همین نمودها با اثرگذاری بر دو مؤلفه میزان خطر ادراکی و میزان ابهام موجود، میزان نیاز خبری مخاطب را می سازند. بر این اساس، می توان پوشش خبری صدا و سیما و متعاقب آن عملکرد کلی این سازمان رسانه ای را در پنج دوره، متمایز کرد.دوره دور بودن خطر و انکار ورود، تحت کنترل بودن اوضاع، جدی بودن خطر، ضرورت آموزش و مشارکت عمومی، امتداد خطر، کلیشه شدن آموزش و افتادن به تکرار و کاهش خطر، مدیریت‌پذیری و خروج، تقسیم‌بندی کرده است. ادراک صدا و سیما در دوره‌های اول و دوم از مخاطره، به دلیل عدم شناخت کامل کرونا و میزان ایجاد خطر ناشی از آن، بسیار پایین است و سهل‌انگاری‌هایی دارد. سرریز چالش‌های سیاسی پیشین علاوه بر برداشت‌های اشتباه و ناقص نهادهای متولی امر سلامت، مزید بر علت این عملکرد شد. دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش‌های مجلس عملکرد دوره سوم را، مؤثردر آگاهی ادراک عمومی از مخاطره دانسته و سازمان توانسته علاوه بر آموزش بهداشتی مناسب و ایجاد مشارکت همگانی در مدیریت مسئله، برنامه‌های مختلفی را جهت پُر کردن اوقات فراغت و سرگرمی و رفع برخی از نگرانی‌های مردم تولید و پخش کند. در دوره چهارم با وجود اشکالات متعدد، در زمینه کاهش سفرهای نوروزی و سیاست در خانه ماندن مردم، صدا و سیما قابل توجهی ایفا کرد. در دوره پنجم، صدا و سیما ناگزیر از پرداختن به حوزه مدیریت پیامدهای کرونا، درگیر دوگانه سلامت-معیشت شد، همه تلاش خود را معطوف به سیاست دولت جهت توجه دادن به دیگر آسیب‌های این بیماری از جمله امور اقتصادی و معیشتی مردم کرد و به دنبال عقلانی نشان دادن فاصله‌گذاری اجتماعی با وجود برخی نقایص بود».
با توجه به شروع پیک دوم و بی حسی مردم نسبت به اخبار هشدار دهنده، فکر می کنید در حال حاضر ادبیات رسانه ها برای پرداختن به کرونا باید چگونه باشد؟
به نظرم ما همیشه باید از گذشته و خطاهایمان درس بگیریم. علاوه بر رسانه ها، مسئولان و تصمیم گیران هم نقش زیادی در عدم مدیریت رسانه ای در کشور دارند. به هر حال بخش اعظم منابع خبری رسانه ها، دولت‌ها و سازمان های دولتی هستند و آنها بیشتر اخبار را در اختیار رسانه ها قرار می دهند. خصوصا در دوران بحران . البته من ازموضوع کرونا به عنوان « بحران در بحران » نام می برم. چرا که در این وضعیت نهادهای دولتی و مقامات تصمیم گیر، ابتدا باید برنامه ریزی درستی برای اداره مملکت داشته باشند. مملکتی که با موضوعات مختلف اقتصادی،اجتماعی و سیاسی روبروست. از طرفی، برخی از گروه ها و دسته ها نیز ساز خودشان را می زنند. کرونا یک طرف، حفظ سلامت مردم یک طرف و بحث معیشت و رفع مشکلات عموم مردم هم یک طرف. وقتی ناهماهنگی در تصمیم گیری ها وجود دارد رسانه ها چه کنند. امروز می گویند کنکور برگزار می شود، فردا از عدم برگزاری کنکور صحبت می شود. رسانه مجبور است هر دو خبر را کار کند. ولی عدم هماهنگی در این تصمیمات مردم را سردرگم می کند در حالی که رسانه ها این بار نقشی در ایجاد این سردرگمی ندارند.
آنچه در حال حاضر برای رسانه حایز اهمیت است، برنامه ریزی برای ادامه این وضیعت و سازگاری با کرونا و ورود به دوران پس از کرونا است. درباره کرونا هر آنچه تا کنون باید، گفته شده است. باید به مردم آموزش داد که چگونه با این موضوع کنار بیایند و در واقع با آن زندگی کنند. فارغ از بحث سرگرمی، باید برای معیشت آنها و کسب درآمد خانگی آموزش داد. باید برای کودکان در این برهه از زمان، برنامه ریزی کرد،تا آنها سرخورده نشوند. وقتی می گویم «بحران در بحران»یعنی این که ما حتی پیش از کرونا هم درگیر بسیاری از مسایل خصوصا معیشت مردم بودیم. باز هم خطاب به مسئولان تکرار می کنم، معیشت مردم را دریابیدو از طریق رسانه ها به مردم امید تزریق کنید. بسیاری از مشکلات را بین خودتان حل کنید، رسانه ها خودشان راه درست را خواهند رفت.
به نظر شماخود رسانه ها برای سلامت خبرنگارانشان بهتر است چه اقداماتی تدارک ببینند و پیشنهادتان چیست؟
من باز یادآوری می کنم حتما منظورتان خبرنگاران رسانه ملی است. چون خبرنگاران مطبوعات که در حال تعدیل هستند و مدیران نمی توانند از عهده حقوق آنها بر آیند، چه رسد به این که در حال حاضر در شرایط کرونایی بخواهند برای سلامت آنها تدبیری بیاندیشند. فضای مجازی هم که اکثر در کارها کپی پیست هستند و باز می ماند رسانه ملی و شاید چند خبرگزاری مهم که تعدادشان به پنج عدد هم نخواهد رسید. رسانه ملی می تواند از خبرنگاران ویژه سلامت استفاده کند یا با توجه به اوضاع مالی مناسبی که دارد برای خبرنگارانی که به حوزه های مربوطه و درگیر با خطر می فرستد لباس و امکانات مخصوص تهیه کند. همچنین می تواند از «خبرنگار شهروندانی»استفاده کند که هر کدام در گوشه ای از این شهر یک موبایل دور بین دار دستشان است. یکی در بیمارستان، یکی در بهشت زهرا، و دیگران هم در اتوبوس و مترو و… رسانه ها می توانند با جذب اعتماد مردم، فیلم های ارسالی «شهروند خبرنگاران»به کانالهای خارجی را از ان خود کند.