جامعه پویا-انتشار تصاویر سلبریتی ها با مدل های خاص پوشش و مو روی فرش قرمز بارها حاشیه ساز شده و این در حالی است که برخی از کارشناسان ریشه های اینگونه از رفتارها را در دلایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص جست و جو می کنند.
شوق دیده شدن، مطرح و مشهور شدن سبب شده است برخی از بازیگران و سلبریتی ها دست به اعمال، پوشش ها و آرایش هایی بزنند که عرف و معمول جامعه نیست و آنها را به سمت حواشی سوق دهد. برخلاف بازیگران قدیم که سعی در القای این داشتند که ما از دل شما مردم برآمده ایم و مانند شما هستیم و زندگیمان نه چیزی فراتر و نه چیزی فروتر است، سلبریتی ها به دنبال متمایز ساختن و جلب توجه خود هستند. این افراد که الگوی مرجع بسیاری از افراد خصوصاً جوانان و نوجوانان هستند به دلیل رفتارها و طرز پوشش خاصشان می توانند آثار و پیامدهایی در جامعه داشته باشند که نیاز است به آن توجه ویژه ای شود.
بنا به اهمیت موضوع با «سیدحسین نبوی» جامعه شناس و استاد دانشگاه خوارزمی به گفت و گو نشست.
بلندآوازه ها محصول نظام سرمایه داری هستند
نبوی درباره سلبریتی ها گفت: به نظر من این امر یعنی مطرح شدن بلندآوازه ها در جامعه یک مسأله فرهنگی مهمی است که باید بطور دقیق و بطور انتقادی مورد توجه قرار بگیرد. اصولاً بلند آوازه ها کسانی هستند که محصول نظام و فرهنگ و منطقِ سرمایه داری هستند. جامعه ای که اساساً توسط منطق سرمایه داری اداره می شود، در بخش های مختلف ساز و کارهایی ایجاد می کند تا بتواند بقای خودش را حفظ کند و در شرایط رقابتی شدید، بقای خود را تداوم ببخشد. یکی از این ساز و کارها که به وساطت رسانه ها پدید می آید بلندآوازه ها هستند.آنها کسانی هستند که مشهور شده اند و گردانندگان (مدیران و برنامه ریزان) رسانه ها، رفتارها، پوشش، آرایش، طرز فکر و نگرش و در کل سبک زندگی آنها را به عنوان یک الگوی موفق مطرح می کنند.
وی افزود: در پس فعالیتی که رسانه ها انجام می دهند، منافعی وجود دارد که از جنس منافع سیاسی، اجتماعی و یا اقتصادی و یا ترکیبی از آنها است. (رسانه ها بیش از آنکه منافع جمعی و ملی را دنبال کنند منافع شخصی و حداکثر منافع گروهی را دنبال می نمایند). اینکه چه ایدئولوژی در پشت آن وجود دارد و رسانه بر اساس چه ایدئولوژی عمل می کند تا دست یافتن به این منافع را توجیه و مشروع کند نکته مهمی است که دانستن و دریافتن آن می تواند به تحلیل بهتر این مسئله کمک نماید.
نقش رسانه در طرح کردن مساله بلند آوازگان
این استاد دانشگاه در خصوص نقش رسانه ها در مطرح کردن سلبریتی ها گفت: در جامعه ایران که به سرعت به سمت مدرن شدن حرکت می کند، رسانه ها به بهانه ترویج، اشاعه ارزش ها و هنجارهای مساعد برای رشد و توسعه، نقش مؤثرتر و فعالتری بر عهده گرفته اند. این رسانه ها ممکن است رسمی و یا غیر رسمی باشند. (برخی شبکه های رادیویی و تلویزیونی که کشور های خارجی آن را تهیه و پخش می کنند و از طریق ماهواره در ایران قابل دسترس است و همچنین فضای مجازی و شبکه های اجتماعی مجازی، رسانه غیر رسمی محسوب می شوند). اما در هر صورت، رسانه ها چه رسمی و چه غیر رسمی به دنبال این هستند که از طریق سازوکارهای روانشناختی، ارزش ها، هنجارها، معانی و چارچوب های تفسیریِ مورد نظر خود را به واسطه افراد بلند آوازه در جامعه القا کنند. بنابراین در جامعه ای که متأسفانه رسانه ها نقش فعال تری در شکل دهی به فرهنگ ایفا می کنند بلند آوازه هایی شکل می گیرند و تأثیر گذار می شوند.
سلبریتی ها الگوهای فرهنگی هستند
نبوی در خصوص سلبریتی ها و نقش آنها به عنوان الگوهای فرهنگی اظهار داشت: بلند آوازه ها در واقع یک الگوی فرهنگی و در اصطلاح در جامعه شناسی یک الگوی مرجع هستند که در کنار سایر الگوهای مرجع نقش ایفا می کنند. در جامعه ما این افراد کم کم جایگزین الگوهای مرجع سنتی مانند علما و روحانیون و دانشمندانی می شوند که در دانشگاه ها و محافل آکادمیک هستند و به واسطه دانایی شان الگو بوده اند.
وی افزود: اساساً سلبریتی ها محصول نظام و منطق سرمایه داری هستند که از طریق رسانه ها تجلی و تبلور می یابند. رسانه ها ممکن است در برنامه ریزی های شان این افراد را مطرح کنند و این افراد بعد از مدتی تبدیل به چهره شاخص شوند. فوتبالیست ها و ورزشکاران دیگر، هنرپیشه ها، مجریان رادیو و تلویزیون، خوانندگان و نوازندگان و همچنین مداحان و روحانیون و همچنین نخبگان سیاسی و برخی از دانشگاهیان و روشنفکران که رسانه ها بنا به دلایلی این افراد را برمی گزیند و مطرح می کنند آنها را مبدل به سلبریتی یا بلند آوازه می کنند.
از نظر وی، نظام های سیاسی و اقتصادی، وقتی که این افراد را از طریق رسانه ها معرفی و مطرح می کنند به دنبال فروش محصولات و کالاهای خودشان هستند. گاهی کالاها، فقط کالاهای مادی نیستند و بلکه شامل کالاهای غیر مادی (مانند کالاهای فرهنگی) نیز می شوند. وقتی هنرپیشه ای یا فوتبالیستی از خدمات یا کالایی تبلیغ می کند، وقتی خواننده ای از کالایی تبلیغ می کند، وقتی هنرپیشه زن با صورت زیبا و آرایش کرده ای از کالایی تبلیغ می کند، همه نشان دهنده این است که در پس رسانه ایدئولوژی خاصی نهفته است. بنابراین منطق سرمایه داری تا حدودی ایجاب می کند که افرادی به عنوان سلبریتی ساخته شده و در رسانه ها مطرح شوند.
نبوی اضافه کرد: همچنین نظام های صرفاً ایدئولوژیک نیز افرادی را در رسانه ها مطرح می کنند که این افراد در واقع کسانی هستند که ارزش ها و هنجارهای مورد نظر نظام سیاسی را مطرح و القاء می کنند. آنها می توانند با زبان شیوا یا با هنری یا با فنون دیگر، ارزش ها و هنجارهای مورد نظر را تبلیغ و تلقین کنند. بنابراین نظام های اقتصادی و سیاسی در پس نظام های رسانه ای رسمی و غیر رسمی سلبریتی ها را می سازند.
نقش رسانه های غیر رسمی در شکل گیری بلند آوازه های جدید
نبوی در خصوص نقش رسانه های غیر رسمی در شکل گیری سلبریتی های جدید گفت: رسانه های رسمی و غیر رسمی و شبکه های اجتماعی مجازی نقش ویژه ای در تولید سلبریتی هایی جدید دارند. سلبریتی های جدید تفاوتی با سلبریتی های دهه های گذشته دارند. این سلبریتی های نوظهور در بیشتر موارد کمتر دغدغه رفتار اخلاقی دارند. آنها برای مشهور کردن خود عملاً در جهت تخریب اخلاق گام برمی دارند. دست به اعمال و حرکاتی می زنند که توجه بسیاری از افراد را به خود جلب می کند.
وی اظهار داشت، این افراد به نوع خاصی رفتار می کنند که توجه بسیاری را به خود جلب نمایند: شیوه سخن گفتنی که متعارف نیست، شیوه لباس پوشیدنی که متعارف نیست یا شیوه آرایشی که متعارف نیست یا سبک زندگی که متعارف نیست. این فنون مختلف همراه با شگردهای فراوان دیگر به منظور جلب توجه بیشتر به کار گرفته می شوند. شیوه هایی که برای افراد معمولی جامعه گاهی بسیار سبک و مبتذل جلوه می کند. سلبریتی ها تا زمانی که در معرض دید هستند، مورد توجه هستند. اما اگر بنا به دلایلی در معرض دید نباشند و رسانه ها آنها را پخش نکنند به تدریج فراموش می شوند. بنابراین شگرد کار آنها ایجاب می کند تا با اتخاذ این شیوهای غیر متعارف و مبتذل رویت پذیری خود را حفظ نمایند. با این شیوه عملاً فرهنگ و اخلاق را در جامعه بسوی مسیری ضد-فرهنگی و ضد-اخلاقی سوق می دهند.
پیامدهای فرهنگی بلندآوازگی در جامعه
نبوی به عنوان جامعه شناس فرهنگی و مدرس نظریه های جامعه شناسی، در خصوص آثار و پیامدهای این پدیده مدرن در جامعه نیمه سنتی و کژمدرن ایران معتقد است که بلندآوازگان اصولاً فاقد شایستگی و صلاحیت علمی و اخلاقی هستند تا به عنوان یک الگوی فرهنگی مورد توجه قرار گیرند. در جامعه غربی، فلاسفه به عنوان معماران فرهنگ شناخته می شده اند. فلاسفه کسانی بودند که بسیار ژرف به اندیشه ورزی می پرداختند. اگر فیلسوفی درباره یک ارزش فرهنگی درست و یا ارزش فرهنگی جدیدی اظهار نظر می کرد فردی شایسته و دارای صلاحیت لازم برای چنین کار خطیری بود. زیرا او توانایی فکری لازم را داشت تا خوب و صحیح بیندیشد و بدون در نظر گرفتن منافع شخصی، منافع کلان یک جامعه را لحاظ کند تا جرح و تعدیلی در نظام فرهنگی جامعه ایجاد کند. اما سلبریتی هایی که بر اساس رسانه های منفعت محور، به یک الگو تبدیل شده اند به هیچ وجه شایستگی لازم برای الگو بودن را ندارند. یک فوتبالیست، هنر پیشه، خواننده، مجری یا مداح ممکن است درکاری تبحر داشته باشد، اما این تبحر و تخصص به هیچ وجه شایستگی و صلاحیت لازم را در اختیار وی قرار نمی دهد تا تحولی فرهنگی ایجاد کنند. آنها صاحب نظر اندیشمند و نظریه پردازی با شایستگی لازم برای این کار مهم نیستند ولو اینکه ابزارهای لازم (تکنولوژی های ارتباطی) را به وفور در اختیار داشته باشند.
وی افزود: هر چند نسل گذشته ارزش ها و هنجارهای لازم را از طریق سازوکارهای طبیعی جامعه دریافت کرده و جامعه پذیر شده اند و این الگوهای رسانه ای روی آنها چندان تأثیر گذار نیستند. اما همچنان بخش وسیعی از جامعه مخصوصاً جوانان و نسل های جدیدتر در معرض رسانه ها و افراد بلندآوازه هستند.
نبوی افزود: بنابراین نسل جوان کسانی هستند که در معرض میراث فرهنگ غنی و کهن ایرانی واقع شده اند، اما به ویژه آنهایی که در شرایط رفاه زیاد پرورش یافته اند، چون زحمتی برای تولید و تحصیل و کسب این میراث نکشیده اند (به قول مولانا: مرد میراثی چه داند قدر مال)، و از سوی دیگر مفتون و شیفته و خودباخته فرهنگ و تمدن غربی شده اند (سازوکار روانشناختی برتر پنداری قوم غالب توسط قوم مغلوب را ابن خلدون خیلی خوب توضیح داده است) از این رو، نه ارزش آن را می دانند و نه اهمیتی به آن می دهند و حتی اعتبار و اهمیتی برای آن قایل نیستند. در چنین شرایط بحرانی، الگوهای فرهنگی که می باید در جهت رفع چنین مسئله ای تلاش نمایند خودشان برعکس به چنین بحران فرهنگی دامن می زنند. حقیقت امر این است که بخشی از بلندآوازگان همانند بخشی از نسل جدید، به معنای واقعی، فاقد سرمایه فرهنگی به معنای بوردیویی هستند. هرچند در ظاهر خیلی فرهیخته وار رفتار می کنند و سبک زندگی خود را به مثابه نمودی از یک فرهنگ عالی و برتر به رخ دیگران می کشند. بنابراین سلبریتی ها مخصوصاً سلبریتی هایی که از طریق رسانه های غیر رسمی ساخته می شوند صلاحیت لازم را ندارند تا به عنوان یک الگوی فرهنگی معرفی و مطرح شوند. اما متأسفانه رسانه ها به ویژه رسانه های غیر رسمی آنها را عملاً به یک الگوی فرهنگی تبدیل می کنند.
این جامعه شناس افزود: این اتفاق شومی است که دارد روی می دهد. بخشی از سلبریتی ها فرهنگ اصیل ایرانی را که مایه هویت و حاوی تجربه های انباشته شده نسل های گذشته در طی صدها و هزاران سال است به انحراف می کشانند و آنها را در واقع ضایع و تباه می کنند. کسانی که می بایست منادی و محافظ ارزش ها و هنجارهای اصیل جامعه ایران باشند، به واسطه میل به شهرت و تمنای دیده شدن و مورد تأیید قرارگرفتن، خودشان سازوکارهای ضد فرهنگ را شکل داده اند. آنها از سوی دیگر مطابق با فرهنگ سرمایه داری عمل می کنند و منطق سرمایه داری ایجاب می کند که انسانها نفع شخصی خود را به نفع جامعه ترجیح دهند. بنابراین وقتی چنین منطقی به وساطت سلبریتی ها در میان نسل جوان -که در همه امور با اعتماد به نفس بالا ناشی از فقدان اطلاع و دانش کافی عمل می کند، تبلیغ و ترویج شد جامعه مبدل به محیطی برای تنازع بقا می شود.
وی توضیح داد که در جامعه ما همه افراد به دنبال نفع شخصی خود هستند حتی اگر ضرر های مهلکی به افراد دیگر یا به جامعه وارد شود. گویی جامعه تبدیل به محیطی برای تنازع بقا شده است. رقابت از جمله ساز و کارهای اقتصادی بسیار مهمی است که نظام سرمایه داری آن را شکل داده و بر اساس آن عمل می کند. بنابراین سلبریتی هایی که بر اساس منطق سرمایه داری عمل می کنند آنها هم خواسته یا ناخواسته و دانسته یا ندانسته این سازو کار رقابت را در جامعه تشدید می کنند.
نبوی اضافه کرد: یکی از سازوکارهایی که باعث می شود منطق نظام سرمایه داری در جامعه ما رواج یابد، رسانه ها و سلبریتی هایی هستند که حامل این هنجارها و ارزش ها هستند. عملاً سلبریتی ها در جهت زدودن ارزش های کهن مانند همیاری و همکاری و ترجیح دیگری بر خود و از خودگذشتگی برای جمع عمل می کنند و جامعه را به سمت تنازع بقای ناشی از فرهنگ و منطق سرمایه داری سوق می دهند و از این طریق می خواهند مشهورتر شده و نفوذ بیشتری کسب کند و به زعم خودشان زندگی راحت تر و پایگاه اجتماعی و اقتصادی بالایی بدست آورند. در واقع آنها با حرکات و رفتارهای خود منافع جامعه را فدای منافع شخصی خود می کنند.
منبع:ایرنا